نامها و لقب ها

نامها و لقب‌ها

نامها و لقب‌های حضرت زهرا

ترجمه اجمالی اسامی و القاب فاطمه زهرا که از احادیث اهل بیت عصمت و طهارت، ادعیه، زیارات و کلمات علمای اسلام استخراج گردیده است:

ابنة من صلت به الملائکة: دختر آن کس که ملائکه بر او درود فرستادند.

امینة الوحی: نگهدارنده امین وحی الهی.

انّانة: زن دردمند.

الانسیة الحوراء: بشر بهشتی.

انسیة: زنی که خصلتهای خوب انسانی در او متجلی است.

آیة النبوة: نشان نبوت.

باکیة: زن گریه کننده

بتول: زن پاک و دور از هرگونه آلودگی.

بدر تمام: ماه شب چهارده.

برّة: زن نیکوکار.

بضعة الرسول: پاره تن پیامبر.

بضعة المصطفی: پاره تن پیامبر صلی الله علیه و آله.

بقیة المصطفی: بازمانده حضرت رسول.

بقیة النبوة: بازمانده پیامبری.

بنت الصفوة: دختر برگزیده.

بنت المصطفی: دختر حضرت مصطفی.

تفاحة الجنة: سیب بهشتی.

تقیة: زن پاک و بی گناه.

جلیلة: زن بزرگ.

جمال الآباء: موجب زیبائی پدران.

جمیلة: زن زیبا.

جوهرة العزة و الجلال: گوهر تابناک عزت و بزرگواری.

حاملة البلوی بغیر شکوی: زن بلاکش نستوه بی شِکوِه و شکایت

حانیة: زن پرعاطفه، مهرورز، شوهردوست.

حبیبة الله: محبوب خداوند.

حبیبة: دوست و رفیق، دوست داشتنی.

حرة: زن آزاده، زنی که اسیر شهوات نیست.

حصان: عفت مند، خویشتن دار.

حکیمة: زن باحکمت و دارای فهم و ادراک حکیمانه.

حلیفة العبادة و التقوی: هم آوای پرستش و پرهیزگاری.

حنانة: زن غمخوار و با محبت.

حوراء: فرشته، زنی که خصلتهای خوب فرشتگان را در خود به وجود می‌آورد.

حوریة: زن بهشتی، فرشته خصال.

خفی القبر: کسی که قبرش پنهان است.

درّة بحرالشرف والجود: درّ دریای شرف و سخاوت.

درّة بیضاء: گوهر تابناک.

درّة بحرالعلم و الکمال: درّ دریای دانش و کمال.

درة بحر الشرف و الجود: حلقه اتصال دو زنجیره هستی.

دوحة النبی: شاخسار پیامبر

رئوفة: زن دلسوز و مهربان.

راضیة: زنی که به مقدرات خداوند راضی باشد.

راکعة: زن اهل رکوع و تواضع در برابر خداوند.

رحیمة: زن با محبت و مهربان.

رشیدة: زن فهمیده و صاحب خرد را گویند.

رضیض الصدر: سینه شکسته و له شده.

رضیة: زنی که به مقام رضا می‌رسد.

رکن الهدی: پایه هدایت.

روح أبیه: روان پدر بزرگوارش حضرت رسول

روح الرسول: جان پیامبر.

ریحانة: گل خوشبوی، لطیف و مهربان، تعبیر لطیفی از موجود زن.

زاهدة: زن پارسا.

زجاجة: شیشه و چراغدان نورانی برای نور الهی

زکیة: زن پاک و باتقوا، در حال رشد و ترقی.

زهراء: درخشنده و تابان.

زهرة: درخشانی، نورانی.

زوجة الوصی: همسر جانشین پیامبر.

ساجدة: زنی که در پیشگاه خداوند سر بر سجده بساید.

سرّ العظمة: راز بزرگی و بزرگواری.

سر الله: راز نهان خدائی.

سعیدة: زن خوشبخت.

سلیمة: زن سالم، اهل سازش، بی عیب و نقص.

سیدة النساء: سرور زنان.

سیدة: سرور، خانم.

شرف الابناء: شرافت و بزرگواری و افتخار برای فرزندان.

شریفة: زن شرافتمند.

شفیعة العصاة: شفاعت کننده گناهکاران.

شفیقة: زن دلسوز و مهربان.

شهیدة: زنی که در راه خدا جان را فدا نماید.

صابرة: زن شکیبا و بردبار.

صادقة: زن راستگو و درست کردار.

صدوقة: زن راستگو با کرداری صحیح.

صدیقة: زنی که در راستگویی شهره شود و در عمل نیز درست کردار باشد.

صفوة ربِّها: برگزیده پروردگارش

صفیة: زن برگزیده.

صوامة: زن بسیار روزه گیر.

طاهرة: زن پاک دامن و دور از رذایل.

طیبة: زن پاک و پاکیزه.

عابدة: زن پرستنده.

عارفة: زن با شناخت و درک کامل.

عالمة: زن دانشمند.

عالیة المحل: زن بلند جایگاه.

عالیة: زن بلند همت و دور اندیش.

عدیلة: نظیر و مانند. فاطمه زهرا علیهاالسلام را «عدیله مریم» می‌نامند زیرا این هر دو بانو در پاکی و طهارت ضرب المثل هستند.

عذراء: زن پاکدامنی که پرده عفت را کنار نزند.

عزیزة: زن ارجمند و گرانقدر.

عطوفة: زن با عاطفه و محبت.

عفیفة: زن پاکدامن.

عقیلة: زن خردمند.

علیلة: زن بیمار و مریض.

علیمة: زن دانشمند و آگاه.

عین الله: دیده خدایی.

غرة غراء: سپیده نورانی.

فاضلة: زن صاحب فضیلت.

فاطمة: بریده شده از آتش، جهل و هر بدی.

فریدة: زن یگانه، درّ نفیس.

فهیمة: زن با فهم.

قانعة: زن قانع، کم توقع.

قرار قلب امها المعظمة: آسایش بخش دل مادر بزرگوارش.

قرة عین الرسول: نور چشم رسول خدا.

قرة عین المصطفی: نور چشم حضرت رسول صلی الله علیه و آله.

قرینة المرتضی: همتای امام علی علیه‌السلام.

قطب رحی المفاخر السنیة: چرخ آسیای افتخارات والا.

قوّامة: زن شب زنده دار

کریمة: زنی که اهل کرم وجود و سخاوت است.

کعبة الامال لاهل الحاجة: کعبه آرزوهای نیازمندان.

کوثر: خیر فراوان، نسل فراوان، نهر کوثر.

کوکب: درخشنده و درخشان.

لیلة القدر: شب قدر

لیلة مبارکة: شب با برکت

مبارکة: زنی که در او خیر بسیار باشد.

مبشرة: بشارت دهنده.

مجموعة المآثر العلیة: گرد آورده یادگارهای برین.

مجهولة القدر: قدر ناشناخته.

محتشمة: با حشمت و احترام.

محدثة: زن حدیث کننده.

محرمة: گرامی و مورد احترام.

محزونة: غمگین.

محمودة: پسندیده، زن مورد پسند خداوند.

مرضیة: زن کاملی که خداوند نیز از او راضی است.

مریم الکبری: مریم بزرگتر.

مشکوة نورالله: چرغدان نور الهی

مضطهدة: در فشار قرار داده شده.

مطهرة: زن پاک و عاری از گناه و زشتی.

مظلوم زوجها: کسی که همسرش ستمدیده.

مظلومة: ستمدیده.

معصومة: زنی که هیچ گاه گناه نکرده باشد.

معظمة: احترام گذاشته شده، گرامی.

مغصوبة الحق: کسی که حقش غصب شده است.

مقتول ولدُها: فرزند کشته شده

مقهورة: مغلوب سلطه.

مکرمة: بزرگوار و گرامی.

مکروبة: دل شکسته.

مکسورة الضلع: پهلو شکسته.

مکینة فی عالم السماء: دارنده جایگاه در عالم آسمان.

ملهمة: زنی که خداوند بر دل او الهام می‌فرستد.

ممتحنة: زنی که امتحان شده و از آزمایش سر افراز بیرون آمده است.

منصورة: زن یاری شده. این نام حضرت در آسمانهاست.

مهجة قلب المصطفی: خون زندگی قلب مصطفی، آخرین قطرات خون که در قلب موجب ادامه حیات است.

مهدیة: زنی که خداوند او را هدایت می‌کند.

موطن الهدی: جایگاه هدایت.

موفقة: زنی که توفیقات الهی همراهش باشد.

مومنة: زن با ایمان به خداوند و روز قیامت.

میمونة: خوش یمن و با برکت.

ناعمة: زن خوش زندگانی، شاداب.

نقیة: پاک و بی گناه.

نور سماوی: نور آسمانی.

نوریة سماویة: نوری آسمانی.

نوریة: موجودی از حقیقت نوری.

واسطة قلادة الوجود: حلقه اتصال دو زنجیره هستی.

والدة السبطین: مادر دو نواده پیامبر.

والهة: شیفته و عاشق

وحیدة: یگانه، تنها، بی همتا.

ولیة الله: ولی و دوست خداوند و کسی که خداوند او را ولی قرار داده است.

کنیه‌های حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها

ام الاخیار

ام ابیها

ام الائمة

ام الازهار

ام الاسماء

ام الحسن

ام الحسین

امّ الخیرة

ام السبطین

ام العلوم

ام الفضایل

ام الکتاب

ام المحسن

ام المؤمنین

شرح برخی از اسامی، القاب و کنیه‌های حضرت فاطمه سلام الله علیها

ام الائمه: مادر امامان

به موجب روایات نقل شده از سوی اهل تسنن و شیعه، نسل پاک پیامبر به وسیله دخترش به وجود آمده و گسترش یافته است. رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرموده است: پروردگار عزیز و بلند مرتبه نسل هر پیامبر را در صلب خود آن پیامبر قرار داد، حال آنکه نسل مرا در صلب علی قرار داد. (1)

آن حضرت چندین بار به دختر عزیزش فرمود: ای فاطمه! تو را بشارت می‌دهم که از نسل تو یازده فرزند معصوم، امام مردم خواهند شد و آخرین آنها مهدی علیه‌السلام است.

ام ابیها:  مادر (و دلسوز) پدرش. (2)

کنیه‌ای است که پدر بزرگوارش حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وی را بدان خواند. چه اینکه پیامبر در خردسالی مادر را از دست داد و سراسر عمر عزیزش را به سختی گذراند و تا قبل از ازدواج با بانو خدیجه سلام الله علیها و حتی پس از آن، پیوسته مورد آزار مشرکان بود، یا در جنگها به این سو و آن سو می‌رفت و دشواری تحمل می‌کرد. با این همه پس از تولد دختر عزیزش فاطمه سلام الله علیها، با اینکه وی کودکی بیش نبود همواره چون پروانه به گرد شمع، از پدر جدا نمی‌شد و در رفع اندوه او آنچه می‌توانست می‌کوشید و از پدر دلجویی می‌کرد. اگر آن بزرگوار در جنگی آسیب می‌دید فاطمه خردسالش بود که بر زخم و رنج پدر مرهم می‌نهاد و بر آرامش و سلامت جانش اصرار داشت. چون رسول خدا صلی الله علیه و آله دلسوزی وی را می‌دید اشک می‌ریخت و می‌فرمود: او مادر پدرش است.(3)

«ام» به معنی مادر و اصل و ریشه است و در حقیقت آن بانو را باید مادر نبوت دانست.

این کنیه را شیعه و سنی نقل کرده (4) و در معنای آن وجوهی بیان نموده‌اند. در میان معانی آن شاید بهترین وجه این باشد که: «ام» در لغت به معنی مقصود و هدف نیز آمده است و چون فاطمه ثمره درخت نبوت و حاصل عمر حضرت ختمی مرتبت بود او را ام ابیها گفتند. او بود که مقصود حقیقی و هدف و ثمره واقعی زندگانی پیغمبر بود و فرزندی شناخته می‌شد که پیامبر می‌خواست.(5)

ام الحسن، ام الحسین: مادر حسن علیه‌السلام مادر حسین علیه‌السلام. (6)

امام مجتبی علیه‌السلام نخستین فرزند حضرت زهرا سلام الله علیها است که در پانزدهم رمضان سال سوم هجرت (در حالی که مادرش دوازده ساله بود) در مدینه به دنیا آمد.

پس از شش ماه و اندی از این تاریخ، وجود مقدس حسین علیه‌السلام در سوم شعبان سال چهارم هجری به دنیا آمد.

ام المحسن: مادر محسن علیه‌السلام. (7)

محسن آخرین فرزند آن بانو و اولین شهید اهل بیت پس از پیامبر بود که در ماه آخر حمل، در رحم کشته و سقط شد.

حوراء، حوراء انسیه: انسانی زمینی که از حوریان بهشتی است؛ حوریه ای شبیه آدمی.

 در یکی از معراجهای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به آسمان، آن حضرت از میوه‌ها و از خرمای تازه و سیب بهشتی تناول کرد و خداوند متعال آن غذاهای بهشتی را در صلب پیامبر قرار داد و هنگامی که ایشان از معراج به زمین بازگشت با حضرت خدیجه سلام الله علیها همبستر شد و بدین ترتیب حضرت فاطمه سلام الله علیها در رحم حضرت خدیجه قرار گرفت. بدین سبب حضرت فاطمه سلام الله علیها «حورای انسیه» نام گرفت.(8)

راضیه: کسی که به تقدیر و قوانین الهی خشنود بود. (9)

این صفت از والاترین درجات ایمان است و آن حضرت در تمام مراحل زندگی به آنچه که از سوی خدای عزیز از ترس و آزار در راه دین و ظلم و اندوه و غم، برایش مقدر شده بود رضایت داشت و هیچ گاه از وضع خود گله نکرد تا آنکه این آیه شریف از آن صفت وی یاد کرد:

«یا ایتها النفس المطمئنة ارجعی الی ربک راضیة مرضیة»:

ای دارنده روان قدسی مطمئن، به سوی پروردگارت بازگرد در حالی که تو از او راضی و خدا نیز از تو خشنود است.

زکیه: از دیگر نامهای حضرت است که به معنی پاک و پاکدامن یا وجود پربرکت است.

قرآن هر یک از این معانی را در سه آیه مختلف بیان فرموده است. در جایی از پاکدامنی و مقام عصمت حضرت عیسی علیه‌السلام چنین یاد می‌کند:

«قال انما انا رسول ربک لاهب لک غلاما زکیا»؛ (10)

 یعنی جبرئیل به مریم گفت من فرستاده پروردگار توام تا از جانب او پسری پاکیزه به تو بخشم.

در آیه دیگر آمده است:

«فانطلقا حتی اذا لقیا غلاما فقتله قال اقتلت نفسا زکیة بغیر نفس»؛ (11)

چون خضر آن پسر را کشت موسی گفت آیا جوانی پاکیزه و بی گناه را بی آنکه کسی را کشته باشد، کشتی؟

در جایی دیگر می‌فرماید:

«قد افلح من زکها»؛ (12)

رستگار شد هر که روان خود را پاک ساخت.

در حقیقت زکیه به بانویی گویند که از همه ناپاکیهای اخلاقی دور باشد و هرگز در وجودش صفت بد یافت نشود.

زهراء: زهراء، مؤنث ازهر است، یعنی، النیر، الصافی اللون، المشرق الوجه و القمر.

«زهرا که در تداول بیشتر به جای نام او به کار می‌رود، در لغت، درخشنده، روشن و مرادفهایی از این گونه، معنی می‌دهد و این لقب از هر جهت برازنده این بانوست. او چهره درخشان زن مسلمان، فروغ تابان معرفت و نمونه روشن پرهیزکاری و خداپرستی است. این درخشندگی به ساعتی مخصوص و روزی معین اختصاص ندارد. از آن روز که وظیفه خود را تعهد کرد، تا امروز و برای همیشه چون گوهری بر تارک تربیت اسلامی می‌درخشد.» (13)

امام عسکری علیه‌السلام فرموده است: اینکه فاطمه سلام الله علیها را زهرا نامیدند بدان علت بود که هر روز سه بار آن بانوی بزرگوار برای علی علیه‌السلام می‌درخشید. (14)

امام صادق علیه‌السلام فرموده است: علت آنکه ایشان را زهرا نامیدند آن است که به او بارگاهی از یاقوت سرخ در بهشت رحمت خواهد شد که اهل بهشت آن بارگاه را به بلندی و عظمتی که دارد مانند ستاره ای درخشان که در آسمان است خواهند دید و به یکدیگر می‌گویند این بارگاه درخشنده از آن فاطمه سلام الله علیها است.

از امام صادق علیه‌السلام پرسیدند چرا فاطمه را زهرا نامیدند؟ فرمود: زیرا فاطمه سلام الله علیها چنان بود که چون در محراب می‌ایستاد نوری از او برای اهل آسمان درخشش می‌کرد همان طور که ستارگان برای اهل زمین درخشش دارند. (15)

سیدة نساء العالمین: بزرگ بانوی جهانیان. (16)

شیخ صدوق در کتاب امالی حدیثی را از حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین نقل کرده که فرمود:

«ابنتی فاطمة سیدة نساء العالمین.»

یعنی: دخترم فاطمه بزرگ بانوی زنان جهانیان است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به دخترش فرمود: ای فاطمه! بدرستی که خداوند تو را بر همه زنان جهان و بر همه زنان اسلام که بهترین دین است برگزید.(17)

چون رسول خدا صلی الله علیه و آله از نزدیک بودن وفات خود از طریق وحی با اطلاع شد دخترش فاطمه را از این موضوع آگاه ساخت و آن بانو گریست. در این حال رسول خدا صلی الله علیه و آله به وی فرمود: تو اولین کسی از خانواده ام هستی که به من خواهی پیوست. آیا دوست نداری که ارجمندترین زنان بهشت باشی!(18)

صدیقه، صدیقه کبری: «صدیقه» یعنی کسی که در راستگویی کامل است. یا آن که هرگز دروغ نگفته است. یا کسی که سخن خود را با عمل خویش تصدیق می‌کند.(19)

مرتبه صدیقین در ردیف پیامبران و شهیدان است. این مطلب را آیات بسیاری روشن می‌کنند که از آن جمله‌اند:

«و من یطع الله و الرسول فاولئک مع الذین انعم الله علیهم من النبیین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین و حسن اولئک رفیقا».(20)

مریم سلام الله علیها را از این نظر صدیقه می‌گفتند که آیات الهی را با گفتار و عملش تصدیق می‌کرد و آنچه که پروردگار درباره فرزندش به وی خبر داد کاملاً پذیرفت. در تأیید این سخن حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله اینچنین رسیده است که به علی علیه‌السلام فرمود: «سه چیز به تو داده شده که به هیچ کس حتی به من داده نشده است:

1- تو داماد کسی مانند رسول خدا هستی و من داماد کسی نیستم که پدر زنم مانند پدر زن تو باشد.

2- همسری صدیقه مانند دختر من به تو داده شده که من چنین همسری ندارم.

3- به تو فرزندانی مانند حسن و حسین عنایت شد. در حالی که من فرزندانی مانند آنان ندارم. ولی با این حال شما از من هستید و من از شما.» (21)

مفضل بن عمر گوید از امام صادق علیه‌السلام سؤال کرد: چه کسی فاطمه را غسل داد؟ فرمود: امیرالمؤمنین. این مطلب بر من سنگین آمد. فرمود: مثل اینکه این مطلب بر تو گران آمد! عرض کردم آری، فدایت شوم. فرمود: قبول این مطلب بر تو دشوار نیاید زیرا که جده ام فاطمه زهرا صدیقه بود و کسی جز صدیق را نرسد که صدیقه را غسل دهد. آیا نمی‌دانستی که مریم را جز عیسی هیچ کسی غسل نداد!

اهل تسنن از عایشه روایتی را چنین نقل کرده‌اند:

«ما رأیت احدا اصدق من فاطمه سلام الله علیها غیر ابیها»

 پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگز کسی را راستگوتر از فاطمه ندیدم.(22)

طاهره: به معنی پاکیزه، بی عیب، پاک و معصوم.

در حقیقت آیه شریفی که در پاکیزه دانستن اهل بیت نازل شده است این نام را برای حضرت زهرا سلام الله علیها ثابت می‌کند. خدای تعالی در سوره احزاب می‌فرماید:

«انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا»

 یعنی خداوند چنین می‌خواهد که پلیدی هر آلایش را از شما خاندان نبوت ببرد و از هر عیب پاکتان گرداند.

«ابی سعید خدری می‌گوید: وقتی آیه مبارکه «انما یرید الله لیذهب…» نازل شد؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله علی و فاطمة و حسن و حسین علیهم‌السلام را جمع فرموده عبا را بر آنان پوشانید و فرمود: اینان اهل بیت من هستند، پروردگارا پلیدی را از آنان ببر و پاکشان گردان. ام سلمه جلوی در بود به پیامبر صلی الله علیه و آله عرض کرد: یا رسول الله! آیا من از آنان نیستم، فرمود: تو بر خیر هستی ولی جزء آنان و داخل در آنان نیستی».(23)

در این مطلب مفسران و محدثان شیعه و سنی به گونه ای انبوه روایاتی ذکر کرده‌اند که به مفاد آنها معنی اهل بیت هر چه باشد صدیقه طاهره را شامل می‌شود.(24)

آنچه از کتب لغت و تصریح روایات و گفتار مفسران برمی‌آید این است که نتیجه دور بودن «رجس» از اهل بیت همان دارا بودن مقام عصمت است. در حقیقت نام طاهره با توجه به آیه مورد نظر تأیید عصمت آن بانوست و آنکه آن حضرت حتی پس از رحلت، طاهر خواهد بود و پیکر مطهرش نه در زمان حیات و نه پس از مرگ همچون دیگر مردم نجس نخواهد شد و لمس پیکر پاکش غسل ندارد، چنانکه در روایتی بدین موضوع تصریح شده است. روایت چنین است: مردی به نام حسن بن عمیر می‌گوید: به امام صادق علیه‌السلام گفتم: آیا امیرالمؤمنین پس از غسل دادن رسول خدا صلی الله علیه و آله غسل کرد؟ فرمود: با وجود آنکه نبی اکرم صلی الله علیه و آله مطهر بود، امیرالمؤمنین علیه‌السلام غسل انجام داد تا این امر سنت گردد. (منظور آنکه سنت غسل کردن پس از مس میت ترک نشود).(25)

عذرا: یعنی آن بانو پیوسته همچون دوشیزگان بود.

از فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله که آن بانو را حوریه ای به صورت انسان معرفی کرده است برمی‌آید که آن حضرت همچون حوریان بهشت پیوسته دوشیزه باقی خواهد ماند. چه آن که حضرتش از طعام بهشتی آفریده شد. از امام صادق علیه‌السلام در این باره پرسش شد که چگونه حوریه بهشتی هر زمان که همسرش نزد وی می‌رود او را دوشیزه می‌یابد؟ فرمود: چون او از ماده ای پاک آفریده شده و هیچ گونه فسادی به جسم وی راه نمی‌یابد و بدنش دچار آفتی نمی‌گردد…(26)

فاطمه: یعنی آن که خود و شیعیانش از آتش بازداشته (و در امان نگاه داشته) شده‌اند.

یا به معنی آن که شر و بدی در وجود او راهی ندارد.

و به معنی آن که از طفولیت با علم رشد یافته است.

شیخ صدوق در علل الشرایع و علامه مجلسی در بحارالانوار از امام باقر علیه‌السلام روایت کرده‌اند که فرمود: چون فاطمه سلام الله علیها متولد شد خدای عز و جل به یکی از فرشتگان وحی فرمود که به زمین برود و این نام را بر زبان پیغمبر جاری سازد و بدین ترتیب رسول خدا صلی الله علیه و آله نام فاطمه سلام الله علیها را برای نوزاد انتخاب فرمود.(27)

«فطم» یعنی طفل از شیر گرفته شده.

در حدیثی از امام باقر علیه‌السلام چنین رسیده است که خدای متعال پس از تولد فاطمه سلام الله علیها به وی خطاب فرموده که «انی فطمتک بالعلم و فطمتک عن الطمث»:

 من تو را به وسیله علم از شیر گرفتم و از پلیدیها و ناپاکیها دور داشتم. گویی چنانکه طفل را پس از بازداشتن از شیر به غذایی دیگر عادت می‌دهند آن حضرت از زمان شیرخوارگی نخستین غذایش پس از شیر، علم بوده و به وسیله علم از شیر گرفته شده است.(28)

حضرت رضا علیه‌السلام از پدرش و ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده‌اند که فرمود: ای فاطمه، آیا می‌دانی چرا فاطمه نامیده شده‌ای؟

علی علیه‌السلام پرسید: چرا؟

فرمود: زیرا که وی و شیعیانش را از آتش بازداشته‌اند.(29)

و در جای دیگر فرمود: زیرا آتش بر وی و شیعیانش ممنوع گردیده است.(30)

امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام فرمود: شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرمود: فاطمه را فاطمه نامیده‌اند زیرا خدای تبارک و تعالی او و فرزندانش را از آتش برکنار داشته است. البته آن فرزندانی که با ایمان از دنیا بروند و بر آنچه که بر من نازل گردیده اعتقاد داشته باشند. (31)

امام صادق علیه‌السلام فرمود: او را فاطمه گفتند چون شر و بدی در وجود او راهی ندارد و اگر برای همسری این بزرگوار، علی علیه‌السلام نبود تا قیامت کسی هم شأن ایشان یافت نمی‌شد. این حدیث را بسیاری از علمای عامه هم نقل کرده‌اند؛ از جمله ابن شیرویه دیلمی‌و طبری در دلائل الامامه.(32)

گفتنی است که نام مقدس فاطمه نزد اهل بیت بسیار دوست داشتنی بوده است و آنان این نام و صاحبش را پیوسته گرامی می داشته‌اند. امام صادق علیه‌السلام از یکی از یارانش که خدا به وی دختری عنایت فرموده بود، پرسید او را چه نام نهاده ای؟ گفت: فاطمه. حضرت فرمود: فاطمه! درود خدا بر فاطمه باد. پس بدان چون این نام را بر او نهاده‌ای مواظب باش سیلی بر صورتش نزنی و به او بد نگویی و گرامی اش بداری.

مردی گوید: بر امام صادق علیه‌السلام وارد شدم در حالی که افسرده بودم. حضرت پرسید: چه غمی داری؟ گفتم: دختری برایم به دنیا آمده است. فرمود: او را چه نامیده‌ای؟ گفتم: فاطمه. فرمود: آه، آه، آه! بدان اگر او را فاطمه نام نهادی لعن و دشنامش مده و او را مزن. (33)

مبارکه: از نامهای دیگر حضرت زهرا سلام الله علیها و به معنی وجود پربرکت است.

 راغب در مفردات گوید: جایی که خیر الهی به صورتی که در خور نگهداری و شمارش و اندازه‌گیری نباشد و هر کسی به آن بنگرد فزونی محسوسی در آن ببیند گویند در آن برکت است و آن چیز مبارک است.

بر این اساس است که زهرا سلام الله علیها را مبارکه نامیدند چون به وجود آن حضرت نسل رسول خدا باقی ماند و گسترش یافت، در حالی که ایشان پس از شهادت بیش از دو پسر و دو دختر نداشت. علاوه بر آنکه بعد از واقعه جانگداز کربلا تمام پسران امام حسین علیه‌السلام جز یک تن (حضرت سجاد علیه‌السلام) باقی نماندند و از فرزندان حضرت مجتبی علیه‌السلام هم بنا به قولی هفت تن شهید شدند و از زینب کبری نیز دو فرزند به شهادت رسیدند.

پس از واقعه کربلا نیز جنایتها و کشتارها نسبت به فرزندان پاک رسول اکرم صلی الله علیه و آله و فاطمه سلام الله علیها ادامه یافت. در زمان حجاج و بنی عباس کشتن علویان رسم شده بود. با همه اینها خدای متعال در نسل فاطمه سلام الله علیها برکت قرار داد و آن بزرگوار را منشأ خیر کثیر گردانید.

شماری از مفسران، کلمه کوثر در سوره «انا اعطیناک الکوثر» را همان وجود مقدس فاطمه زهرا سلام الله علیها دانسته‌اند. سیوطی در کتاب الدر المنثور در تفسیر «کوثر»، و بخاری و ابن جریر و حاکم نیشابوری از سعید بن جبیر از ابن عباس نقل کرده‌اند که کوثر همان خیر کثیری است که خدا به پیامبر صلی الله علیه و آله عنایت فرمود. در همین روایت ابو بشیر گوید به سعید بن جبیر گفتم: برخی از مردم می‌پندارند که کوثر نهری است در بهشت. او گفت: آن نهر هم که در بهشت است از همان خیر کثیر است که خدا به وی عطا کرده است.

شیخ طبرسی در مجمع‌البیان در تفسیر سوره کوثر می‌نویسد: مراد از کوثر همان زیادی نسل از فاطمه سلام الله علیها و اولاد رسول خداست که آنچنان فزونی یافتند که عددشان را نمی‌توان شماره کرد و این برکت تا قیامت ادامه خواهد یافت.

علامه طباطبائی رحمه الله در تفسیر المیزان ذیل سوره کوثر گوید: کثرت ذریه حضرت، تنها مقصود از کوثری است که خداوند به پیامبر عطاء فرموده و یا اینکه از او خیر کثیر مراد است و کثرت ذریه از مصادیق خیر کثیر است و اگر کثرت ذریه را در نظر نگیریم جمله «إن شانئک هو الابتر» بی فایده و بی‌مناسبت خواهد بود.

هم اکنون آمارها نشان می‌دهد در سراسر جهان از فرزندان فاطمه سلام الله علیها بیش از چهل میلیون انسان وجود دارند.(34)

اقیانوس برکت خیز وجود حضرت علیهاالسلام تبلور خیرات و برکات بسیاری بود:

1- برکت تکوینی که وجودش عامل پیدایی آفرینش شد.

2- برکت در نسل که یازده امام و یکی از گسترده ترین، پاک ترین و پرخروش ترین نسل‌های بشر از آن حضرت پدید آمد.

3- برکت معنوی در این دنیا بدین گونه که توسل به او، دفاع از او و پیوند به او همه برکت آفرین است.

4- برکت فرهنگی و سیاسی

5- برکت اخروی که در شفاعت عظیم آن حضرت در روز رستاخیز جلوه می‌کند.

محدثه: یعنی آن که فرشتگان با او سخن گویند.

در اینکه آیا فرشتگان با غیر پیامبر هم سخن می‌گویند و از غیر پیامبر کس دیگری می‌تواند آنان را ببیند یا صدایشان را بشنود در اخبار و تفاسیر شیعه و سنی مطالبی نقل کرده‌اند. در آیاتی از قرآن بدین موضوع پرداخته شده است. خدای متعال در قرآن کریم درباره وجود مقدس حضرت مریم می‌فرماید: او با فرشته الهی دیدار کرد و سخن گفت. در سوره آل عمران آیه 42 آمده است که: فرشتگان با مریم سخن گفتند و به وی خبر دادند که خداوند او را پاک گردانیده و بر همه زنان برتری بخشیده است.

محمد پسر ابوبکر گوید: وقتی آیه

«و ما ارسلنا من قبلک من رسول و لانبی»

نازل شد من گفتم: آیا فرشتگان با غیر از پیامبران نیز سخن می‌گویند؟

«امام علیه‌السلام فرمودند: حضرت مریم علیهاالسلام پیامبر نبود ولی «محدثة» بود، یعنی فرشتگان با او سخن می‌گفتند. مادر موسی نیز محدثه بود، ولی پیامبر نبود. ساره همسر حضرت ابراهیم علیهاالسلام، محدثه بود، اما پیامبر نبود. فرشتگان با او ملاقات نمودند و بشارت اسحاق و یعقوب را به او دادند. و فاطمه زهرا علیهاالسلام ملائکه را می‌دید و از آنها حدیث می‌شنید، اما پیامبر نبود.» (35)

«محدثه» به کسر دال، یعنی زنی که برای دیگران نقل حدیث می‌کند. ما از حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام روایات زیادی را در دست داریم. فاطمه زهرا علیهاالسلام به سؤالات زنان مدینه پاسخ می‌فرمود و آنان را حدیث می‌کرد. فاطمه زهرا علیهاالسلام احادیث زیادی را از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و یا حضرت علی علیه‌السلام برای ما نقل فرموده‌اند، لذا او را «محدثه» گویند.

مرضیه: آن که خداوند پیوسته از او و کردارش راضی است. (36)

از آنجا که آن حضرت معصوم است و آیه تطهیر شامل اوست، آنچه می‌کند همان خواسته الهی است. اگر او از چیزی خرسند باشد نشان خرسندی خداست و در صورتی که نسبت به کسی یا عملی ناخرسند باشد دلیل مبغوض بودن آن چیز یا کس نزد خداست.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله درباره او فرمود: آن که فاطمه را بیازارد مرا آزرده ساخته و کسی که مرا آزار رساند خداوند را ناخرسند و آزرده ساخته است. و این همان فرموده الهی است که:

«ان الذین یؤذون الله و رسوله»(37)

کسانی که خدا و پیامبرش را بیازارند پروردگار در دنیا و آخرت آنها را لعنت می‌کند و از رحمت خود دور می‌سازد… (38)

نیز فرمود: ای فاطمه! خداوند همانا به غضب تو غضب می‌کند و به رضایتت خشنود می‌شود.(39)

مریم کبری: مریم بزرگ. (40)

مقام وی در نزد مسلمانان والاتر از مقامی است که حضرت مریم سلام الله علیها در نزد مسیحیان دارد. در این باره دهها روایت وجود دارد، از جمله آنکه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مریم ارجمندترین بانوی زمان خویش بود و فاطمه ارجمندترین بانوی همه زمانهاست.(41)

منصوره:

در معانی الاخبار، از حضرت صادق علیه‌السلام روایت نموده که حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمودند:

در شب معراج، جبرئیل در بهشت سیبی به من داد. چون آن را شکافتم، نوری از آن ساطع شد، که از آن به فزع افتادم.

جبرئیل گفت: چرا این سیب را میل نمی‌فرمایید؟ پس بخورید و بیمی نداشته باشید، که این نور، منصوره است در آسمان، و در زمین فاطمه است.

پس گفتم: ای حبیب من! چرا در آسمان منصوره و در زمین فاطمه است.

عرض کرد: او را در زمین فاطمه نامیدند، از آن جهت که شیعیان خود را از آتش نجات می‌دهد، و دشمنان خود را از دوستی خود دور دارد و در آسمان منصوره است، برای آن که دوستان خود را اعانت می‌کند، یا منع از دخول آتش می‌کند و این است قول خداوند سبحان:

و یومئذ یفرح المومنون بنصرالله ینصر من یشاء یعنی نصر فاطمه لمحبیها.

ریحانه: ریحانه در لغت، گیاهی خوشبوی است، البته برای موجود لطیفی چون زن نیز استعمال می‌گردد.

 پیامبر صلی اللَّه علیه و آله مکرر می‌فرمودند: «فاطمه علیهاالسلام ریحانه من است، که هر گاه مشتاق بهشت می‌شوم او را می‌بویم.»

پس زهراء علیهاالسلام گلی خوشبوی بودند که بوی بهشت می‌دادند.

فاطمه زهرا ریحانه پیامبر اکرم

…أنا زوج البتول، سیدة نساء العالمین، فاطمة التقیة الزکیة البَرَّة المهدیة، حبیبة حبیب اللَّه و خیر بناته و سلالته و «ریحانة» رسول اللَّه…؛ (42)

…من شوهر بتول، سرور زنان عالم هستم. فاطمه ای که اهل پاکدامنی است، نیکوکار است، از طرف خداوند هدایت شده است، دوستِ دوست خداست، بهترین دختر و فرزند پیامبر خداست، ریحانه پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله است…

صابره: صابره، یعنی زن صبوری که سختیها را تحمل نماید، شکیبا باشد و بر مشکلات لبخند زند.

(صابره از القاب سیاسی حضرت زهراء علیهاالسلام می‌باشد)

فاطمه زهرا علیهاالسلام زنی شکیبا بود.

… یا مُمْتَحَنَة إمتحنک اللَّه الذی خلقک قبل ان یخلقک فوجدک لما امتحنک «صابرة»…(43)

ای خانمی که خداوند تو را قبل از خلقتت آزمایش نمود و تو را در برابر امتحانات، شکیبا یافت!

پیرامون وجه تسمیه بتول

الف) خداوند تبارک و تعالی برای همه مخلوقاتش از جماد و نبات و حیوان و انسان یک سری قوانین و قواعدی را مقرر فرموده و همه مخلوقات را در برابر قوانین آن خاضع و مطیع گردانیده است، مثلا طبیعت آتش را سوزاننده قرار داده است و این سوزاندن برای آتش یک قانون و سنت شده، و آتش مطیع این قانون است.

در نتیجه تمام مخلوقات مطیع یک سری قوانین می‌باشند که تخلف از آن امکان ندارد، ولی خداوند اولیا و انبیا و خلفا و مخلصین (به فتح لام) خود را به واسطه حکمت و مصلحت بالغه خود برتر از این قواعد و قوانین قرار داده است و قانون را مطیع آنها نموده است. اولیا و انبیا که محو و فانی شدگان به ساحت قدس رب هستند به اذن پروردگار قواعد و قوانین را در برابر خود خاضع نموده‌اند.

طبیعت آتش سوزاندن و خاکستر نمودن است، ولی همین آتش برای ابراهیم علیه‌السلام خاضع است و گلستان می‌شود. و یا در تولید مثل تا ازدواج نباشد تولید مثل تحقق پیدا نمی‌کند و این قانون برای همه می‌باشد، اول باید آمیزش، طی مراحلی که دارد باشد تا بعد از گذشت 9 ماه به صورت انسان کامل به دنیا بیاید، و در باقی موجودات حیوانی هم این قانون هست.

ولی در رابطه با اولیا و دوستان مخلص خداوند این قاعده فرق می‌کند و نمونه بارز آن که ریشه قرآنی هم دارد حضرت عیسی علیه‌السلام پیامبر بزرگوار خداوند می‌باشد و درباره ایشان قاعده عکس می‌شود و بلکه قانون مذکور مطیع حضرت مریم علیهاالسلام می‌شود و حضرت بدون تماس و آمیزش و بدون انتقال نطفه مردی به رحم پاک وی حضرت عیسی به دنیا می‌آید.

قرآن کریم به نمونه‌های زیادی اشاره دارد، از جمله آنها جوشیدن آب از زمین و آسمان در حادثه طوفان نوح می‌باشد و نمونه دیگر حامله شدن ساره همسر محترم حضرت ابراهیم به حضرت اسحاق می‌باشد، در حالی که او یائسه بود.

نمونه دیگر که اگر به دست بشر عادی باشد و اگر قرن‌ها تلاش کند و همه انسانهای عادی هم جمع شوند نمی‌توانند از چوب موجود زنده بسازند، ولی همین عصای چوبی به دست مبارک حضرت موسی تبدیل به مار شد و زنده شدن مردگان به دعای حضرت عیسی و یا شفا یافتن کور مادرزاد و بیماران مبتلا به برص و پیسی به دعای آن حضرت و یا معراج و سیر حضرت ختمی مرتبت به ملکوت بالا که به تعبیر قرآن «قاب قوسین او ادنی» (44) به اندازه فاصله دو طرف کمان به مقام خداوند نزدیک می‌شود و یا اینکه بازگشت خورشید به امر حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام و نمونه‌های دیگر.

پس از ذکر این مقدمه برگردیم به واژه بتول و معنی آن و اینکه نام بانوی دو جهان بتول است یعنی چه؟

عادت ماهانه در هر ماه برای کلیه زنان از زمان نه سالگی تا شصت یا پنجاه سالگی یک قانون طبیعی، قطعی و حتمی است و این خون رحم زن به صورت غذا برای جنین قرار داده شده است، وقتی نطفه منعقد نمی‌شود این خون بیرون می‌آید و چه بسا در موقع شیر دادن بدل به شیر می‌گردد و در سینه مادر جریان پیدا می‌کند و کودک از آن تغذیه می‌کند.

خداوند در قرآن می‌فرماید:

«یسئلونک عن المحیض قل هو اذی»؛ (45)

 در موقع عادت ماهانه، تغییراتی از نظر روحی و جسمی و روحانی برای بانوان ایجاد می‌شود، اخلاق و روحیات آنان تغییر می‌کند و یک نوع حالت انفعالی و خجالت و افتادگی را در زنها ایجاد می‌کند باعث ضعف در جسم و روح آنها می‌گردد.

و شاید به همین جهت حکم نماز و روزه و احکام شرعی در دوران عادت ماهانه از آنها برداشته می‌شود و در مسجد و مسجد الحرام و مسجد النبی نمی‌توانند توقف بکنند و قرائت چهار سوره‌ای که سجده واجب دارد و… بر آنها حرام می‌گردد. چیزهایی که بیان شد قوانینی بود که جماعت زنها تابع آن هستند و نمی‌توانند از آن قوانین تخلف بکنند، ولی خدای تبارک و تعالی فاطمه زهرا سلام الله علیها را از اینکه به عادت حیض و نفاس آغشته و آلوده شود کراهت داشته و به همین جهت بوده که وی را از همه پلیدی‌ها و رجس‌ها پاک و پاکیزه گردانیده و تمام آن قوانین و قواعدی را که دیگر زنها مطیع و خاضع آن هستند، تابع و مطیع و خاضع آن حضرت گردانیده است.

کتب روایی و حدیثی اهل سنت مملو از احادیث در رابطه با کلمه مبارکه بتول می‌باشد، ولی ذکر احادیث همه مدارک اهل سنت ممکن نیست و به آن مقدار که مقدور است، بسنده می‌شود:

«انما سمیت فاطمة البتول لانها تبتلت فی الحیض و النفاس»؛(46)

«فاطمه بتول نامیده شده زیرا که خدای تعالی حیض و نفاس را از وی دور فرموده است.»

«و سمیت فاطمة بتولا لانها تبتلت تقطعت عما هو معتاد العورات فی کل شهر».

محمد صالح کشفی حنفی در مناقب از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می‌نماید که فرمود:

«فاطمه بتول نامیده شده زیرا که خداوند وی را از عادات ماهانه زنانه دور داشته است». (47)

«ان النبی صلی الله علیه و آله سئل عن بتول و قیل: انا سمعناک یا رسول الله- تقول: مریم بتول و فاطمة بتول فقال: البتول التی لم تر حمرة قط، ای لم تحض، فان الحیض مکروه فی بنات الانبیاء»

در کتاب ارجح المطالب می‌گوید: «از رسول خدا صلی الله علیه و آله راجع به کلمه بتول سؤال کردم و عرض کردم یا رسول الله از شما شنیدم که مریم دختر عمران بتول می‌باشد و فاطمه نیز بتول است، فرمود: بتول کسی است که هرگز خون ندیده، عادت ماهانه در دختران انبیاء ناپسند و مکروه است».

حافظ ابوبکر شافعی در تاریخ بغداد می‌گوید: «ابنتی حوراء آدمیة لم تحض و لم تطمث…»؛ (48)

«دخترم فاطمه فرشته‌ای است به صورت آدم که به آلودگی حیض و نفاس گرفتار و مبتلا نشده است.»

حافظ سیوطی می‌گوید:

«و من خصائص فاطمة انها کانت لا تحیض، و کانت اذا ولدت طهرت من نفاسها بعد ساعة حتی لا تفوتها صلاة».

«از امتیازات فاطمه آن است که حائض نگردید و بعد از زایمان از خون نفاس پاک بود، یعنی حتی یک نمازش هم فوت نشده است».

رافعی در التدوین از ام سلمه نقل می‌کند: «ما رأت فاطمة فی نفاسها دما و لا حیضا»؛(49)

«فاطمه زهرا پس از زایمان و نیز به هنگام عادت ماهانه خون ندید.»

و ابراهیم جوینی با ده سند به نقل از ام سلمه می‌گوید:

«قال رسول الله صلی الله علیه و آله: ألا ان مسجدی حرام علی کل حائض من النساء و علی کل جنب من الرجال الا علی محمد و اهل بیته: علی و فاطمة و الحسن و الحسین»؛(50)

«پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: آگاه باشید، همانا مسجد و محراب من بر هر زن حائض و بر هر مرد جنب حرام است و جائز نیست داخل شوند، مگر بر محمد و اهل بیت وی: علی و فاطمه و حسن و حسین.»

ب) به روایت ابن اثیر از علمای اهل سنت، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «فاطمه را بتول نامیده‌اند زیرا به واسطه فضل و دانش، ایمان و شرافتش از سایر زنان زمانه جدا گشته است». (51)

التقیه:

این لقب اشرف القاب ام الائمه الاطیاب است و آن مأخوذ و مشتق از وقی یقی است و تقوی و تقاة و تقیة از همین باب است و به معنی وقایه است و اهل لغت گفته‌اند تقی در اصل وقی بوده است «واو» بدل به «تا» شده است و وقایه پرهیز کردن است. علی ای حال تقی کسی که از خدا بترسد و خدا را حاضر داند و از گناهان اجتناب و احتراز نماید و معانی و مراتبی برای تقوا ایراد کرده‌اند از تائبین و صالحین و متقین و صدیقین و تمام مراتب تقوا در این آیه شریفه است که می‌فرماید:

«و من یطع الله و رسوله و یخش الله و یتقه فاولئک هم الفائزون»

پس هر فردی که بدین اوصاف شده تقی است و هر زن تقیه است و فاطمه زهراء سلام الله علیها خود کلمه تقوا است و از زمره نسوان عالمیان زنی آن خوف و خشیت و اطاعت و امتثال اوامر را بمانند وی نداشته و بعضی از عارفین گفته‌اند خیرات دنیا و آخرت در یک کلمه جمع شده است و آن کلمه تقواست.

پینوشت:

(1) تاریخ بغداد، ج 1، ص 316؛ مناقب خوارزمی، ص 229.

(2) المناقب، ج 3، ص 132؛ بحارالانوار، ج 43، ص 16؛ اسدالغابة، ج 5، ص 520.

(3) العوالم، ج 6، ص 37.

(4) کشف الغمه، ج 2، ص 88؛ الاصابه، ج 4، ص 365.

(5) زندگانی حضرت فاطمه زهرا، ص 14-15.

(6) بحارالانوار، ج 43، ص 16؛ المناقب، ج 3، ص 132.

(7) المناقب، ج 3، ص 132؛ بحارالانوار، ج 43، ص 16.

(8) تفسیر فرات کوفی، ص119؛ بحارالانوار، ج 43، ص 18.

(9) بحارالانوار، ج 43، ص 16.

(10) سوره مریم، آیه 19.

(11) سوره کهف، آیه 75.

(12) سوره شمس، آیه 10.

(13) زندگانی فاطمه زهرا علیهاالسلام، سید جعفر شهیدی، ص 32.

(14) بحارالانوار، ج 43، ص 16.

(15) عوالم العلوم ج 11 ص 33 ح 4، بحارالانوار ج 543 ص 12 ح 6.

(16) امالی، ص 245، حدیث 12؛ بحارالانوار، ج 43، ص 22.

(17) عوالم العلوم، ج 6، ص 46.

(18) عوالم العلوم، ج 6، ص 45.

(19) لسان العرب و تاج العروس.

(20) سوره نساء، آیه 68.

(21) الریاض النضره، ج 2، ص 202.

(22) مستدرک حاکم، ج3، ص150؛ حلیه الاولیاء، ابونعیم، ج2، ص41.

(23) ینابیع الموده، باب 33، ص 108؛ ذخائر العقبی، ص 22.

(24) مراجعه شود به کتابهای ذیل: تاریخ خطیب بغدادی، ج10؛ تفسیر کشاف زمخشری، ج1، ص193؛ اسدالغابه، ج2، ص12؛ تذکره الائمه، ص244؛ درالمنثور، ج5، ص198؛ خصائص الکبری، ج2، ص264.

(25) وسائل الشیعه، ج1.

(26) فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت، ص123.

(27) بحارالانوار، ج 43، ص 13.

(28) بحارالانوار، ج 43، ص 13.

(29) بحارالانوار، ج 43، ص 14.

(30) بحارالانوار، ج 43، ص 15.

(31) بحارالانوار، ج 43، ص 18 و19.

(32) بحارالانوار، ج 43، ص 10.

(33) وسائل الشیعه، ج14.

(34) فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت، ص75 – 85.

(35) بحارالانوار، ج 43، ص 79..

(36) بحارالانوار، ج43، ص16.

(37) سوره احزاب، آیه57.

(38) العوالم، ج6، ص52.

(39) العوالم، ج6، ص55؛ کشف الغمه، ج1، ص458؛ بحارالانوار، ج43، ص53.

(40) بحارالانوار، ج43، ص16.

(41) العوالم، ج6، ص44 – 51.

(42) بحارالانوار، ج35، ص 45؛ ج 33، ص 283، ح 547.

(43) بحارالانوار، ج 100، ص 194، ح 11.

(44) سوره نجم، آیه 2.

(45) سوره بقره، آیه 222.

(46) ینابیع الموده، ص 260.

(47) ذخائر العقبی، ص 26؛ الاصابة، ج 8، حرف الفاء، القسم الاول؛ جامع ترمذی، ج 5.

(48) تاریخ بغداد، ج 13، ص 331 به نقل از ابن عباس.

(49) الاصابه، ج 8، حرف الفاء؛ جامع ترمذی، ج 5، فضائل فاطمه و مسند احمد بن حنبل.

(50) فرائد السمطین، ج 2، ص 29، حدیث 368؛ سنن بیهقی، ج 7، ص 65.

(51) نهایه ابن اثیر، ج 1، ص 71؛ لسان العرب، ج 11، ص 43.